امیر مرادی
۱۴۰۱/۰۷/۰۱
تعلیم و تربیت شش‌وجهی و مبانی فلسفی آن
مکاتب و اندیشمندان تعریف‌های متعددی از مفهوم تربیت ارائه کرده‌اند، اما در سند تحول بنیادین تربیت عبارت است از «فرایند تعاملی زمینه‌ساز تکوین و تعالی پیوسته هویت متربیان به‌صورتـی یکپارچه و مبتنی بر نظام معیار اسلامی، به‌منظور هدایت ایشان در مسیرآماده‌شدن جهت تحقق آگاهانه و اختیاری مراتب حیات طیبه در همه ابعاد» (مبانی نظری سند تحول بنیادین، 1390: 129).
مفهـوم تربیـت با چنیـن تعریفـی واجد چند خصوصیت اساسی است که شامل تکیه بر نظام معیار اسلامی، توجه به مفاهیم اساسی قرآنی، تأکید بر تکوین و تعالی پیوسته هویت، تأکید بر درک و آگاهی، توجه به عنصر آزادی و اختیار، همه‌جانبه‌نگری، اعتدال و توازن، توجه به شکوفایی هم‌سوی فطرت با رشد استعدادها، و تنظیم متعادل امیال و عواطف، توجه به ایجاد آمادگی برای حیات طیبه، تأکید بر حیث اجتماعی تربیت و یکپارچگی.
یکی از ویژگی‌های اساسی موردتوجه در تعریف تربیت، ایجاد آمادگی در متربیان برای تحقق حیات طیبه در همه ابعاد است. حیات طیبه وضع مطلوب زندگی بشر بر اساس نظام معیار ربوبی است. این نظام معیار با انتخاب و التزام آگاهانه و اختیاری در همین زندگی دنیایی و در جهت تعالی آن از سوی خداوند به انسان اعطا می‌شود و تحقق آن باعث دستیابی به غایت اصیل زندگی انسان، یعنی قرب الی‌الله خواهد شد.
از سوی دیگر، هدف عام تعلیم‌وتربیت اسلامی به‌دست‌دادن آگاهی‌ها، مهارت‌ها و به فعلیت‌رساندن استعدادهای انسان در جهت قرب الهی است و بنابر مبانی انسان‌شناختی، همه قابلیت‌ها و ظرفیت‌های وجودی انسان در قرب به خداوند تأثیر دارند. اما انسان‌ها صرف‌نظر از ویژگی‌ها و تفاوت‌هایی که در نیازهای آموزشی و استعدادها با یکدیگر دارند، ابعاد و جوانب مشترک و متنوعی دارند که مطالعه و بررسی دقیق این استعدادها و نیازمندی‌های مشترک مستلزم تفکیک ابعاد و جوانب آن است. به همین دلیل است که در دانش تربیت نیز برای فرایند تربیت ساحت‌های متعددی در نظر گرفته می‌شود و حوزه‌های خاص تربیت به این وسیله از یکدیگر تفکیک می‌شوند.
ساحت در زبان عربی به معنای میدان و صحنه است و در زبان فارسی به معنای محوطه، عرصه، حیاط خانه و میدان به‌کار می‌رود (لغت‌نامه دهخدا). در تعلیم‌وتربیت، ساحت به حوزه و محدوده‌ای از فعالیت‌های تعلیم‌وتربیت گفته می‌شود که ناظر به پرورش بخشی از استعدادها و بینش‌ها، مهارت‌ها و توانایی‌های مشترک باشد (داودی و کارآمد، 1400: 152)، مشروط بر آنکه اولاً این حوزه‌ها در عرض یکدیگر باشند و ثانیاً برای انسان، از آن جهت که انسان است، در نظر گرفته شده باشند (نوروزی‌نژاد و طباطبایی، 1399: 56). در مبانی نظری سند تحول بنیادین شش ساحت تربیت بیان شده‌اند که شامل ساحت‌های تربیتی «اعتقادی، عبادی و اخلاقی، زیستی و بدنی، سیاسی و اجتماعی، اقتصادی و حرفه‌ای، علمی و فناوری، و هنری و زیبایی‌شناختی» می‌شوند. در ادامه هر ساحت را تشریح خواهیم کرد.
مثال‌هایی برای اجرایی کردن آن با تمرکز بر دوره ابتدایی می‌آوریم.
1. ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی:
بخشی از جریان تربیت رسمی و عمومی است که ناظر به خودشناسی، خداشناسی، ایمان به خداوند و باور به معاد، نبوت و سایر معتقدات دینی، انتخاب آگاهانه و اختیاری دین حق، التزام (عملی) آگاهانه و اختیاری نظام معیار دینی در همه شئون زندگی (تقید اختیاری به احکام و ارزش‌های دینی و اصول و آداب اخلاقی در زندگی) و خودسازی بر اساس نظام دینی (حفظ کرامت، خویشتن‌داری، تعدیل عواطف و تمایلات طبیعی، کسب فضائل اخلاقی و پیشگیری از تکوین رذایل غیراخلاقی) است.
اهـداف ایـن ساحـت شـامل پذیرش آزادانه و آگاهانه دین اسلام، ارتقـای ابعـاد معنـویِ خـویش و دیگـران، خودشناسی و دیگرشناسی برای پاسخ‌گویـی به نیازهـا و محدودیت‌های خویش و دیگران، تلاش برای خودسازی و اصلاح دیگران، به‌کارگیری مؤثر و سازنـده دین و اخلاق در تمام ابعاد فردی و اجتمـاعی زندگـی است (مبانی نظری سند تحول بنیادین، 1390: 154).
رویکـرد این سـاحت بر فطرت‌مداری، عقلانیت‌محوری، مشـارکت، انعـطاف‌پذیری، فعـال‌بـودن، مسئـله‌محـوری و چندبعدی‌بودن مبتنی است (نوروزی‌نژاد و طباطبایی، 1399: 56).
به‌منظور اجرایی‌کردن ساحت در دوره اعتقادی، عبادی و اخلاقی ابتدایی می‌توان اهداف زیر را برای متربیان مدنظر قرار داد:
ـ مفاهیم دینی را درک و فهم کنند، بپذیرند و به پایبندی به آن‌ها علاقه‌مند باشند.
ـ آموزه‌های دینی را بدانند، دوست بدارند و رعایت کنند (مانند احترام به والدین و معلمان و بزرگ‌ترها راست‌گویی)
ـ روخوانی و روان‌خوانی قرآن را بیاموزند و دستورات آن را در زندگی به‌کار گیرند.
2. ساحت تربیت زیستی و بدنی
این ساحت به حفظ و ارتقای سلامت و بهداشت جسمی و روانی خود و دیگران، تقویت قوای جسمی و روانی، مبارزه با عوامل ضعف و بیماری، حفاظت از محیط‌زیست و احترام به طبیعت ناظر است. مهم‌ترین اهداف آن عبارت‌اند از: درک ویژگی‌های زیستی خود و پاسخ‌گویی به نیازهای جسمی و روانی خویش؛ ارتقای سـلامت و بهـداشت جسمـی و روانی خود و دیگران؛ کسب بصیرت نسبت به سبک زندگی؛ ارتقای سلامت و ایمنی افراد جامعه و حفاظت از محیط‌زیست.
رویکرد این ساحت نیز تعامل مستمر روح و بدن با این توضیح است که در این جهت‌گیری روح و بدن رابطه‌ای بنیادین، عمیق و در اصل هستی دارند (اسراء، 85؛ مؤمنون، 14).
برای اجرایی‌کردن مفاهیم این ساحت در دوره ابتدایی می‌توان اهداف زیر را برای متربیان مدنظر قرار داد:
ـ با شناسایی ویژگی‌ها، نیازها و توانمندی‌های خود، سلامت و شادابی‌شان را بیشتر کنند.
ـ با شرکت در فعالیت‌های ورزشی و تفریحات سالم بر سلامت خود و دیگران بیفزایند.
ـ با توجه به محیط‌زیست خود، سلامت خود و دیگران را حفظ کنند.
3. ساحت تربیت اجتماعی و سیاسی
بر ارتباط مناسب با دیگران (اعضای خانواده، خویشاوندان و همسایگان)، تعامل با دولت و نهادهای مدنی و سیاسی (قانون‌مداری، مسئولیت‌پذیری، مشارکت سیاسی و اجتماعی)، کسب دانـش و اخـلاق اجتمـاعی، مهـارت‌هـای ارتباطـی (بردباری، وفـاق و همـدلی، درک و فهـم سیـاسی و اجتماعـی، تفاهم بین‌المللی، حفظ وحدت و تفـاهم ملی) ناظر است. اهداف این ساحت عبارت‌اند از: بازشناسی؛ حفظ و اصلاح آداب، رسوم، هنجارها و ارزش‌های جامعه؛ درک موقعیت اجتماعی و سیاسی خود؛ توسعه آزادی و مرتبه وجودی خویش و دیگران؛ آمادگی برای تشکیل خانواده و حفظ و تداوم آن؛ کسب شایستگی‌هایی نظیر رعایت قانون، مسئولیت‌پذیری، مشارکت و بازشناسی فرهنگ و تمدن اسلامی.
رویکرد این ساحت نیز عضویت فضیلت‌مدارانه در خانواده و جامعه صالح است.
برای اجرایی‌کردن ساحت فوق در دوره ابتدایی می‌توان اهداف زیر را مدنظر قرار داد.
ـ متربیان با آگاهی از حقوق و مسئولیت‌های خود در زندگی خانوادگی و اجتماعی بتوانند از قوانین و مقررات به‌صورت آزادانه و سازنده پیروی کنند.
ـ مهارت‌های شهروندی را فرا گیرند و نقش‌ها و وظایف خود را در قبال جامعه انجام دهند.
4. ساحت تربیت اقتصادی و حرفه‌ای
به توانایی آدمـی در تدبیـر امر معـاش و تلاش اقتصـادی و حرفه‌ای (فهم مسائل اقتصادی، التزام به اخلاق حرفه‌ای، توان کارآفرینی، پرهیز از بطالت و بیکاری، رعایت بهره‌وری، اهتمام به بسط عدالت اقتصادی، مراعات قوانین کسب‌وکار و احکام معاملات) ناظر است. اهداف این ساحت شامل تدبیر امر معاش و زندگی اقتصادی، فهم مسائل اقتصادی و رعایت الگوهای ملی تولید، توزیع و مصرف منابع و کالاها و خدمات، مراعات قوانین و احکام معاملات و انتخاب شغل متناسب با توانایی‌ها و علاقه‌های خود است.
رویکرد این ساحت نیز جهت‌گیـری کل‌نگـر و تلفیـقی در چارچوب نظام معیار اسلامی است.
به‌منظور اجرایی‌کردن این ساحت در دوره ابتدایی می‌توان این اهداف را برای متربیان مدنظر قرار داد:
ـ مفاهیم اقتصادی مانند تولید، توزیع و مصرف را درک کنند.
ـ پس از آشنایی با مفاهیم کارآفرینی، خلاقیت و قدرت تخیل، مهارت‌های آن‌ها را هم کسب کنند.
ـ سبک زندگی‌شان را با کار و تلاش، امانت‌داری، درستکاری و پرهیز از اسراف شکل دهند.
5. ساحت تربیت علمی و فناوری
به توانمندی افراد جامعه در شناخت، بهره‌گیری و توسعه نتایج خردورزی و تجربه متراکم بشری در انواع دانش و فناوری (فهم انواع دانش‌های مفید و لازم برای زندگی، به‌کارگیری شیوه تفکر علمی و منطقی در حل مسائل، تقویت تفکر انتقادی، وکسب دانش فناورانه برای بهبود کیفیت زندگی) ناظر است.
اهداف این ساحت شامل شناخت و بهره‌گیری از نتایج تجربه‌های علمی بشری، بهره‌گیری و ارزیابی از یافته‌های علمی، طراحی و اجرای آگاهانه فعالیت‌های علمی- پژوهشی، درک، کشف و تفسیر پدیده‌ها و رویدادهاست.
رویکرد این ساحت جهت‌گیری کل‌نگر و تلفیقی در چارچوب نظام اسلامی است.
در حوزه عملیاتی، اهداف این ساحت در دوره ابتدایی به این شرح است که متربیان:
ـ مهارت‌های جست‌وجوی علمی را فراگیرند و در حل مسائل زندگی به‌کار ببرند.
ـ ایده‌ها و یافته‌های علمی و پژوهشی‌شان (فردی و گروهی) را با دیگران به مشارکت بگذارند.
ـ راه‌حل‌های علمی و پژوهشی را برای پاسخ به کنجکاوی‌های خود به کار گیرند.
6. ساحت تربیت زیبایی‌شناختی و هنری
ناظر به فعالیت قوه خیال و بهره‌مندی از عواطف، احساسات و ذوق زیبایی‌شناختی (درک و تقـدیر از موضوعات و افعال دارای زیبایـی مـادی یا معنـوی) و توان خلـق آثار هنـری و قدردانی از آثار و ارزش‌های هنری است. اهداف این ساحت عبارت‌اند از: فهم پدیده‌ها و هدف رویدادهای طبیعت؛ رمزگشایی و رمزگردانی از پدیده‌های آشکار و پنهان طبیعت؛ پرورش حواس و تخیل برای بازخوانی فطرت الهی خویش؛ درک زیبایی‌های جهان آفرینش به منزله مظاهر کمال الهی؛ زیباسازی محیط زندگی و پیراستن آن از انواع زشتی‌ها.
رویکرد این ساحت تربیت هنری موضوع‌محور به مثابه رویکرد اصلی و رویکرد دریافت احساس و معنا به منزله رویکرد مکمل است.
در حوزه عملیاتی، اهداف این ساحت در دوره ابتدایی عبارت‌است از اینکه متربیان بتوانند:
ـ جایگاه مؤلفه‌های زیبایی‌ساز پیرامون خود را درک کنند و بهبود بخشند.
ـ با خلق آثار هنری قدرت تخیل، تجسم و ایده‌پردازی‌شان را پرورش دهند.
ـ با یادگیری اصول زیبایی‌شناختی، پدیده‌های طبیعی و هنری را ارزیابی کنند.
نتیجه‌گیری
در متـن مبانـی نظری تحـول بنیادین، چرایی و چگونگی طـراحی سـاحت‌هـای شش‌گـانه بیـان نشـده است، اما بر اساس دلالت‌های برگرفته از برنامه درسی ملی در خصوص عرصه‌های چهارگانه ارتباط آدمی (خود، خدا، خلق و خلقت) می‌توان دریافت، تقسیم‌بندی قیاسی و واقعی می‌تواند مبنای محکمی برای عرصه‌های تربیت قرار گیرد. همچنین، مصداق ساحت‌های شش‌گانه و عرصه‌های چهارگانه ارتباط آدمی یکی دانسته شده‌اند. این دو تعبیر بیان‌کننده یک واقعیت هستند و آن اینکه اهداف تربیتی باید محقق شوند. در نتیجه تمام جنبه‌های زندگی فردی و جمعی انسان با یکدیگر ارتباط دارند و به‌ویژه ساحت اعتقادی، عبادی و اخلاقی نوعی تداخل و هم‌پوشی با سایر جنبه‌های زندگی دارد. لذا تقسیم شئون حیات بشر به ساحت‌های شش‌گانه مذکور موضوعی اعتباری است و باید با عنایت به این نکته مهم تعبیر و تفسیر شود.
منابع
1. قرآن مجید.
2. داودی، محمد؛ کارآمد، حسین (1400). فلسفه تعلیم‌وتربیت اسلامی. انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. قم.
3. نوروزی‌نژاد، محمد؛ طباطبایی، مینو (1399). رویکرد تعلیم‌وتربیت اسلامی در ساحت‌های شش‌گانه سند تحول بنیادین نظام آموزش‌وپرورش. فصلنامه بین‌المللی میان‌رشته‌ای و بین‌الادیانی Pure Life. سال 7. شماره 21. خرداد: 35- 63.
4. مبانی نظری سند تحول بنیادین در آموزش‌وپرورش (1390). وزارت آموزش‌وپرورش.
